Zou jouw oordeel of gevoel over een stelling, invloed hebben op de zetten die je doet? De vraag stellen is hem eigenlijk beantwoorden.
Natuurlijk heeft je oordeel over een stelling invloed op het partijverloop. De context waarin wij opereren is vaak bepalend hoe wij met bepaalde situaties omgaan. Stel je hebt het idee duidelijk beter te staan. Dan is het logisch dat je zoekt naar zetten die jouw stelling versterken, of de partij in je voordeel kunnen beslissen.
Zoiets kan behoorlijk verblindend werken. Ik ben ontelbare keren slachtoffer geweest van de roze bril die ik zelf opzette. In plaats van naar zetten te zoeken die de stelling consolideren, zoek je naar mogelijke winstvarianten. Je vindt ze niet en uiteindelijk doe je tegen beter weten in toch een zet in de ijdele hoop dat het je voordeel oplevert. Aardige kans dat het averechts werkt en jouw stelling als een kaartenhuis in elkaar dondert.
Een zelfde soort effect maakte ik onlangs mee bij een schaakpuzzel. De (onuitgesproken) opdracht bij schaakpuzzels is: doe een briljante zet en je wint veel materiaal of zet de vijandelijke koning mat. Meestal begint het met een offer. Schaakpuzzels zijn problemen die zijn voorzien van een keurig denkkader. Dergelijke kaders kunnen enorm effectief zijn. Zie het eerste diagram.
Ik vond deze stelling (zie eerste diagram) op Chessgames.com. Chessgames trakteert haar bezoekers elke dag op een schaakpuzzel. De week begint met een makkelijke opgave, maar gedurende de week neemt de moeilijkheidsgraad toe. De zondagse opgave is soms razend moeilijk.
Over of iets ‘makkelijk’ of ‘moeilijk’ is lopen de meningen soms sterk uiteen. Maar ik vermoed dat je deze puzzel binnen 1 seconde oplost. Je oog wordt als het ware naar de pion op h7 en de koning op h8 getrokken. Je hebt de winnende zet waarschijnlijk al gevonden voordat je de tijd hebt genomen de hele stelling te bestuderen. Voor de zekerheid, na 24. Dxh7 Kxh7 volgt 25. Th3# Het is een eitje. Zoals het hoort op maandag.
Dezelfde denkkaders kunnen je ook opzadelen met een vervelende vorm van tunnelvisie. Neem de volgende stelling. Deze stelling ontstond na de 17e zet van wit in de partij Robert Hübner vs Thomas Luther (2002). Alle ingrediënten lijken aanwezig voor een heftige aanval op de witte koning met mat als waarschijnlijke uitkomst. Met deze gedachte ging ik op zoek naar de oplossing. Het eerste wat in me opkwam was 17. … Dxf1+. Niet zo gek gedacht, al zeg ik het zelf, een puzzel schreeuwt om dameoffers.
De witte koning bevindt zich in een benarde positie. Zou er ook nog een zwarte toren op e8 staan, dan is het meteen over en uit. 17. … Dxf1# 18. Lxf1 Lxc4+ 19. Le3 (19. De7) Pf3# en ook 17. … Pf3 18. Lxf3 Lc4+ is dodelijk. Helaas staat de toren op h8. Het maakt de zaak er niet gemakkelijker op.
Wat ik ook probeerde, niks werkte. Ik herhaalde eindeloos allerlei zettenreeksen en probeerde van alles en nog wat uit. Bijvoorbeeld: 17. … Dxf1+ 18. Lxf1 Lxc4 19. Lxc4 Te8+ en het loopt op niets uit.
En zo kan ik nog wel eventjes doorgaan: 17. … Lxc4. Maar dat is zeker geen mat na 18. Dc5+ Dc6 19. Dxc6+ bxc6. Of 17. … The8 met opnieuw 18. Dc5+, dezelfde zet volgt op 17. … Pxf1. Overigens geeft de computer zwart ook in deze gevallen voordeel. Kortom: ik probeerde allerlei zetten, in nog meer volgordes, maar wat ik ook deed, mat zat er niet in.
Door al dit gedoe, zag ik een relatief gemakkelijke oplossing totaal over het hoofd: 17. … Dxf1+ 18. Lxf1 Pf3+ 19. Ke2 Pd4+ 20. Kd2 (20. Ke1 of Ke3 en 20. … Pc2+) 20. … Pc6+ 21. Dd6 (wint in ieder geval nog de kwaliteit terug) 21. … Txd6+ 22. Lxc6 Lxc4 en zwart won slechts een schamele pion. Het bleek overigens genoeg om ook de partij te winnen, maar dat terzijde.
Grappig hoe je jezelf op totaal het verkeerde been kunt zetten. Stel dat ik het bevel over de zwarte troepen had gevoerd en deze combinatie na een half uur of zo niet had gevonden? Wat zou ik dan hebben gedaan? Waarschijnlijk het laffe 17. … Pxf1. Vervolgens zou ik in tijdnood geraakt zijn en was het van kwaad tot erger afgelopen.
De computer vond de juiste oplossing binnen 1 seconde. Kennelijk heeft zo’n apparaat geen last van vooroordelen.